Tegendenken
Het was een beeld zoals we niet eerder hebben gezien, bij de presentatie van de eindconclusies door de parlementaire enquêtecommissie Verbeterde Publieke Dienstverlening: lachende commissieleden en een stralende Kamervoorzitter.
Bij het begin van de enquête was menig politiek duider sceptisch geweest: waarom onderzoeken wat er goed gaat? De commissie-voorzitter stelde vast dat die tijdens de publieke verhoren was verdwenen als sneeuw voor de zon. Die verhoren haalden ongekende kijkcijfers: Nederland bleek massaal geïnteresseerd in de verklaringen die een stoet getuigen aanvoerden voor de opmerkelijke vooruitgang sinds 2024. ‘We weten nu dat die niet toevallig is geweest en kunnen lessen trekken voor de toekomst’, aldus de commissievoorzitter.
Opgaande lijn werd vergeten
Het is makkelijk te vergeten dat de opgaande lijn van de laatste elf jaar niet in de kaarten stond. Ruim een decennium geleden was het nationaal gemoed over het openbaar bestuur somber. Nederland had pijnlijke affaires achter de rug, waarbij burgers door de staat waren geruïneerd. De toeslagen, de gaswinning en de jeugdbescherming waren het topje van de ijsberg.
De definitieve kentering kwam nadat het ict-systeem voor de inkomstenbelasting crashte en niet meer aan de praat was te krijgen. De basis onder de overheid was weggeslagen. Die had nauwelijks inkomsten meer. De solidariteit bleek enorm. Massaal maakten Nederlanders uit eigen beweging hun deel over. De schandalen bleken hun basale geloof in de noodzaak van publieke diensten niet te hebben aangetast. Wel was duidelijk dat het roer om moest.
‘Bescheiden, eenvoudig, uitmuntend en door en door publiek’, zo schetst de commissie de publieke diensten na de wederopbouw. Uit de historische inleiding bij het eindrapport blijkt dat de overheid veel te veel hooi op haar vork had genomen en zo maatschappelijke initiatieven had gesmoord. Gemeenschappen die toch zelf iets probeerden, moesten vechten tegen kafkaëske regels. Sinds 2024 kunnen zij rekenen op dienstbare en flexibele ondersteuning.
Praktijkkennis blijkt cruciaal voor herstel
Maatregelen die in hun tijd op veel verzet konden rekenen van met name beleidsdepartementen, omdat zij als te radicaal werden gezien, blijken hun vruchten te hebben afgeworpen. Zo werd het in 2025 verboden op straffe van ontslag om nog beleid te ontwikkelen zonder voor aanvang én maandelijks persoonlijk contact te hebben met ten minste tien mensen die door dat beleid worden geraakt.
De commissie is niet blind voor de menselijke kosten van de beruchte ‘loonomkering’, waarbij van het ene op het andere moment uitvoerders gingen verdienen wat beleidsambtenaren verdienden en andersom. ‘De consequenties voor het persoonlijk leven van beleidsambtenaren zijn ingrijpend en soms ronduit schrijnend geweest’, constateert de commissie, ‘maar wij hebben er ook oog voor dat dit gebeurde in een ongekende crisis én dat het heeft gewerkt.’ De praktijkkennis die ineens op sleutelposities aanwezig was, bleek cruciaal voor het herstel.
‘Overheid moet zich blijven ontwikkelen’
Werkgelegenheid ging aanvankelijk verloren doordat grote consultancybedrijven zich geheel uit Nederland terugtrokken. Zij bleken nutteloos toen er geen overheid meer was om af te slanken maar er juist een moest worden opgebouwd. Veel kleinere aantallen deskundige ambtenaren bleken voor een fractie van het geld veel meer werk te kunnen verzetten.
Een onvoorzien gunstig effect was dat de economie opveerde doordat een hele generatie getalenteerde jonge mensen zich stortte op een nieuwe, duurzame Nederlandse maakindustrie. ‘Dat was anders opnieuw een verloren generatie geweest die we kwijt zouden zijn aan de McKinsey’s van de wereld’, aldus de voorzitter.
Wel voegde zij aan alle jubelberichten toe dat we niet op onze lauweren mogen rusten. ‘De wereld wordt alleen maar ingewikkelder en dus moet de overheid zich blijven ontwikkelen.’ Een belangrijke rol ziet zij daarbij voor het Centraal Bureau Tegenspraak, onder leiding van oud-journalist Kustaw Bessems. Die waarschuwt desgevraagd voor overspannen verwachtingen van het nog jonge instituut. Onduidelijk is of hij dat meent of dat dit een voorbeeld is van het tegendenken waar het CBT voor is opgericht.
