Na haar scheiding leidt ze drie jaar een zwervend bestaan. Eerst bij familie en bekenden op de bank, later in een vakantiehuis en caravan. Of het verhaal van de 53-jarige man uit Dordrecht die na zijn scheiding met schulden op straat staat en maanden in zijn auto woont. De enorme woningnood in Nederland maakt scheiden moeilijker dan het al is. Ex-partners vinden geen nieuw dak boven hun hoofd. Of ze wonen gemiddeld nog een jaar ‘gedwongen’ samen nadat de scheiding is uitgesproken, bleek vorig jaar uit een onderzoek van de Nederlandse vereniging van Familie- en erfrecht Advocaten Scheidingsmediators.
Ook kinderen worden hard getroffen door een scheiding. Zo’n 70.000 thuiswonende kinderen maken volgens Jeugdzorg Nederland mee dat hun ouders uit elkaar gaan. Naar schatting hebben 16.000 kinderen daar veel last van. 10 procent van de scheidingen wordt gezien als een complexe scheiding, ofwel vechtscheiding in de volksmond. Bij deze scheidingen worden kinderen ook vaker onder toezicht geplaatst.
Gemeenten draaien – sinds de transitie verantwoordelijk voor de jeugdzorg – voor veel van de kosten op die met scheidingen gepaard gaan. Volgens televisieprogramma Pointer geven zij jaarlijks 66 tot 88 miljoen euro uit aan de begeleiding van scheidende ouders. Vanwege die grote gevolgen op zoveel terreinen kreeg oud-politicus André Rouvoet in 2017 al de opdracht van de ministeries van JenV en VWS om het Platform Scheiden zonder Schade op te richten en met acties te komen om de schade bij kinderen te voorkomen. Zijn conclusies waren helder: de hulp en ondersteuning aan kinderen en ouders schieten tekort en de gerechtelijke procedures moeten veel meer gericht zijn op de-escalatie. Elke gemeente zou volgens Rouvoet een scheidingsloket moeten hebben, waar ouders terechtkunnen met vragen en hun verhaal kwijt kunnen.
In beweging
Het programma Scheiden zonder Schade heeft – met de verschillende regiolabs en landelijke pilots – veel in beweging gebracht, zegt Wendy van Vliet van het kenniscentrum Kind en Scheiding in de regio Haaglanden. Dit centrum werd zes jaar geleden, nog voor de adviezen van Rouvoet, opgericht op initiatief van Jeugdformaat, een stichting die jeugd- en opvoedhulp biedt. “Ik heb zelf een achtergrond als schoolmaatschappelijk werker en had ook veel te maken met de gevolgen van scheidingen. We vonden destijds dat er een punt in de regio moest zijn waar ouders laagdrempelig informatie en ondersteuning konden vinden. We waren landelijk voorloper. Nog steeds vragen gemeenten ons om advies. En ook professionals met vragen over scheidingen kunnen bij ons terecht.”
Het centrum wordt inmiddels ondersteund door de negen gemeenten in de regio Haaglanden. “We hoeven gemeenten nu niet meer uit te leggen dat ze hierin een rol hebben. Scheidingen hebben grote gevolgen, daarvan is men zich wel bewust. Alleen de financiering van de ondersteuning is nog ingewikkeld. Valt dit nu onder jeugdzorg of Wmo? Dat is voor veel gemeenten nog een vraagstuk.”
Behoefte aan informatie onder scheidende koppels is er zeker, weet Van Vliet. “Het eerste jaar zaten we op 19 gesprekken per maand, dat is nu gestegen naar 285 per maand.” De 11 medewerkers van het centrum krijgen de meest uiteenlopende verhalen te horen van mensen die een scheiding overwegen tot gezinnen waar een van de partners het huis al uit is.
Scheiden is een transitie, houdt ze ouders vaak voor. “Een periode van rouw, van afsluiting. Dat is een heel proces en het helpt als je tot een gezamenlijk ouderschapsvisie kan komen. Wat willen jullie dat jouw kind ziet als het over 25 jaar naar jou als ouder kijkt?” Of dit alles helpt om conflictscheidingen te voorkomen? Dat is lastig aan te tonen, zegt Van Vliet. “Maar ik werk al jaren rondom dit thema en ik geloof echt in deze laagdrempelige aanpak, waarbij het belang van het kind vooropstaat. En geloof me, echt bijna alle ouders die wij spreken, willen het beste voor hun kinderen.”
Ook andere regio’s en gemeenten hebben gehoor gegeven aan de oproep van Rouvoet en proberen op verschillende manieren scheidende koppels te informeren en te ondersteunen. Zo was de gemeente Hollandse Kroon initiator van het Scheidingsplein, waarbij zich nu vijftien gemeenten uit Noord-Holland hebben aangesloten. En in de gemeente Wijk bij Duurstede helpt het Startpunt Scheiding inwoners bij het ‘zorgzaam uit elkaar gaan’. Deze twee pilots werden ook ondersteund door het project ‘Rechtshulp en sociaal domein’ van Divosa. In de regio Centraal Gelderland werken elf gemeenten samen in het digitaal scheidingsloket, waar informatie over scheiden te vinden is, met een apart deel voor volwassen en voor kinderen.
Familierechter
Niet alleen gemeenten zoeken naar manieren om escalatie te voorkomen. Ook de rechtspraak experimenteert. Zo deed de regio Hart van Brabant positieve ervaringen op met de zogeheten gezinsadvocaat: een duo van een ervaren familierechtadvocaat en een gedragswetenschapper. Zij behartigen samen de belangen van het hele gezin. De rechtbanken Den Haag en Oost-Brabant experimenteren sinds twee jaar met de Procedure Gezamenlijke Toegang Ouders (PGTO). In deze pilot geven partners op een deelnameformulier aan waarover ze het wel en niet eens zijn. De zaken waar ze samen niet uitkomen, worden vervolgens voorgelegd aan de rechter.
In Den Haag is familierechter en projectleider Leonie Koper enthousiast. Ze ziet maar al te vaak hoe de strijd tussen scheidende koppels door procedures in de rechtbank verhardt. Het ‘gepingpong’ in het zogenoemde toernooimodel met verzoek- en verweerschriften brengt partijen zelden dichter bij elkaar, weet ze. “Er wordt dan zoveel lelijks over elkaar geschreven. En ondertussen gaan de kinderen nog wel van A naar B en moeten de ouders gezellig blijven aan de deur. Natuurlijk is het fijn wanneer een advocaat de rechter ‘eens de waarheid vertelt over de partner’, maar helpend is dat meestal niet.”
Het deelnameformulier dat de scheidende partners samen met hun advocaten bij de PGTO invullen, biedt niet zoveel ruimte voor emotie. “Het probleem wordt afgepeld; we horen terug dat partners er dan wel samen uitkomen en dat de gang naar de rechter niet meer nodig is.” Maar ondanks het enthousiasme bij de rechtbank valt het aantal aanmeldingen zowel in Den Haag als Oost-Brabant – een kleine twintig bij elke rechtbank sinds de start – tegen. “Waar dat aan ligt? Het gros van de scheidingen wordt toch zonder tussenkomst van de rechtbank opgelost. Lukt dit niet, dan gaat het voor partners die eenmaal in de vechtstand staan misschien tóch een stap te ver om gezamenlijk een procedure te starten.”
Complexe problematiek
De problematiek in de rechtszaal is complexer geworden, ziet de familierechter. “Elk verzoek tot uitsluitend gebruik van de echtelijk woning – en die komen dagelijks voorbij – betekent eigenlijk: uw partner staat op straat en kan naar de daklozenopvang. Een gevolg van de woningnood. Heel verdrietig. En als we extra hulptrajecten willen voor ouders of kinderen, dan lopen ook wij aan tegen wachtlijsten van maanden.”
Het doorverwijzen naar hulpverlening in de betreffende gemeente is namelijk een ander instrument van rechtbanken in het land. Het zogeheten Uniform Hulpaanbod (UHA) is bedoeld om de schade voor kinderen bij een scheidingsprocedure zoveel mogelijk te beperken en de band tussen ouders en kind te bevorderen. De rechtbank in Den Haag doet dit sinds 2019 en begin dit jaar bleek uit de evaluatie dat het UHA een ‘positief en de-escalerend effect heeft’. Veel hangt echter af van de betrokken gemeente, verduidelijkt projectsecretaris Arzu Sinan van de Haagse rechtbank. “We hebben soms te maken met lange wachtlijsten of gemeenten die het onderzoek van de rechter nog eens dunnetjes willen overdoen. Is een ouderbemiddelingstraining wel nodig? Dan ben je zo vier weken verder voordat je op de wachtlijst van de hulpaanbieder komt.”
Informatie voor gemeenten en professionals
- Handreiking Scheiden zonder Schade (rijksoverheid.nl).
- Kenniscentrum Kind en Scheiding (kenniscentrumkindenscheiding.nl).
- Digitaal Scheidingsloket Centraal Gelderland (digitaalscheidingsloket.nl).
- Voor kinderen met gescheiden ouders, Villa Pinedo (villapinedo.nl).
- Procedure gezamenlijke toegang ouders (rechtspraak.nl).
- Dag van de Scheiding: wat kunnen gemeenten doen om zo vroeg mogelijk hulp te bieden? (divosa.nl).
Mindshift
Sanne Abrahams, directeur van Stichting Villa Pinedo, juicht de brede aandacht voor scheidingen in het land zeker toe. De stichting zet zich – met hulp van talloze ervaringsdeskundigen – in voor kinderen en jongeren met gescheiden ouders. Er is volgens haar een ‘mindshift’ nodig in het sociaal en juridisch domein. “Mensen die gaan scheiden, zitten vaak met allerlei vragen. Bij te veel gemeenten komen zij nog bij het sociaal wijkteam terecht en worden doorverwezen naar de hulpverlening. Zo maak je scheiden direct problematisch.”
Dit zorgt volgens Abrahams voor een flinke drempel voor ouders. “Zij denken toch: als ik bij het wijkteam hulp vraag, dan heb ik meteen jeugdzorg aan mijn broek hangen. Wij zijn van mening dat ouders en kinderen geen zorg maar steun nodig hebben. Kinderen én ouders zijn op zoek naar herkenning en erkenning.”
Farah Ysebaert was veertien toen haar ouders uit elkaar gingen. Ze was de enige in haar vriendengroep met gescheiden ouders en heeft zich destijds heel eenzaam gevoeld, vertelt ze. Reden om zich nu bij Villa Pinedo in te zetten voor ‘andere kleine Farahs’. Farah: “Een kind van wie de ouders gaan scheiden, zal op school misschien ander gedrag vertonen, maar dat is helemaal niet gek. Het is vooral belangrijk dat het kind ergens zijn of haar verhaal kwijt kan.” Abrahams: “Wij lossen niets op voor kinderen, maar geven ze erkenning. Dat lucht op. Ze leren met deze verdrietige gevoelens om te gaan. Het leven kent nu eenmaal pieken en dalen en is niet maakbaar. Het is zo belangrijk om dat op jonge leeftijd al te leren.”
Op de website van Villa Pinedo kunnen kinderen informatie vinden over scheidingen en via de chat vragen stellen of in contact komen met een buddy. De stichting werkt ook nauw samen met verschillende regio’s en ziet het laagdrempelige aanbod toenemen. Abrahams: “Het belangrijkste is toch om de gang naar de rechter te voorkomen. Eindeloos procederen over bijvoorbeeld wie de beugel gaat betalen of op welke dag de kinderen naar papa gaan, geeft zo’n slecht voorbeeld. Dat is niet de manier om een conflict op te lossen en ouders willen zo’n juridische strijd vaak ook helemaal niet.”
Tips voor gemeenten
- Zorg voor één loket waar inwoners laagdrempelig informatie kunnen vinden over scheiden en wat daar allemaal bij komt kijken.
- Breng in de gemeente professionals en organisaties die met scheidende ouders of de gevolgen daarvan te maken hebben, bij elkaar. Denk aan juridisch loket, advocaten, schuldhulp maar ook wijkteams, schoolmaatschappelijk werk, CJG en Veilig Thuis.
- Het loket geeft zowel juridische informatie als sociaal-emotionele ondersteuning.
- Stel het belang van de kinderen centraal, ondersteuning is gericht op ‘zorgzaam uit elkaar gaan’.
- Scheiden is de normaalste zaak van de wereld, voorkom problematisering en ‘medicalisering’.
- Regel de financiering van deze preventieve aanpak goed.
- Niet alle scheidingen zijn complexe scheidingen, er kan ook sprake zijn van huiselijk geweld of intieme terreur. Wees hier alert op en bespreek dit ook met alle partners.
Vergelding
Trees Philipsen is al 34 jaar advocaat. Dik twintig jaar houdt ze zich bezig met familierecht en is geschoold als mediator. In haar kantoor van Zumpolle Advocaten in Utrecht zit ze met de meest uiteenlopende koppels aan tafel. Alle emoties komen voorbij. Opluchting, verdriet, woede en vermoeidheid vanwege alle stress en spanning. Ze weet hoe ingewikkeld scheidingen kunnen zijn. Ze weet ook hoe prettig het hele proces kan verlopen wanneer partners in staat zijn om allebei water bij de wijn te doen. “Mediation is de afgelopen jaren echt een belangrijke factor geworden in het familierecht. Vergeleken met vijftien jaar geleden worden heel veel scheidingen nu zo afgewikkeld.”
De groep die er niet slaagt om er samen uit te komen, is complex, ziet ze. Naast de groep mensen die niet vaardig genoeg zijn om alles te regelen wat bij een scheiding komt kijken, krijgt ze te maken met hoge verwachtingen en verscherping. “Dan hebben we het ook over de 10 procent met multiproblematiek, met persoonlijkheidsstoornissen, met rancune. ‘Ik maak je kapot’, hoor ik soms.”
Het zijn juist deze koppels die maar blijven procederen. “Hier is een belangrijke rol voor de advocatuur weggelegd. ‘Wat denkt u hier nu mee te bereiken? Denkt u aan de kinderen?’ Cliënten zijn hier niet altijd vatbaar voor, maar advocaten moeten wel proberen te blijven sturen. Dat gebeurt helaas niet altijd.” Maar niet alle scheidingen kunnen zonder tussenkomst van de rechter worden opgelost, zegt ze. Voor sommige koppels geeft het ook rust wanneer de rechter een knoop doorhakt. “We hoeven ook weer niet zó bang voor die juridische weg te zijn.”
Ze is blij met alle preventie, pilots en experimenten om complexe scheidingen te voorkomen. “Maar we moeten ook niet doorslaan. De nadruk bij hulpverleners, advocaten en rechters ligt nu zo op ‘samen, samen, samen’, dat het gevaar bestaat dat andere signalen worden gemist. Wanneer iemand thuis wordt mishandeld, dan hebben we het niet over een complexe scheiding. Wanneer een partner door alle procedures vooral controle wil blijven houden over het oude gezin, ook niet. Er is dan veel meer aan de hand en andere hulp nodig. Daar moeten we echt alert op zijn, juist ook voor de betrokken kinderen. Gaat het hier wel over een boze vader én een boze moeder?”
