Hoe gingen ze dit oplossen? Hoe dan? De hele ochtend al kwamen er paniekerige telefoontjes binnen van bezorgde ouderen en hun familieleden. Een grote zorginstelling had in een brief aan hun cliënten in aanleunwoningen laten weten vanaf de volgende dag geen maaltijden meer thuis te bezorgen. “Dat was wat ondoordacht en onhandig gecommuniceerd”, blikt programmamanager sociaal domein Juanita van der Hoek terug. “De zorginstelling bedacht dit zonder afstemming met ons, maar wij kregen wel de vragen.” In samenwerking met welzijnspartner Ons Welzijn en de vrijwilligersbank werd in allerijl een partij gevonden die de maaltijden wel kon en wilde bezorgen. Het is maar een voorbeeld van de praktische problemen waarmee de ambtenaren in Uden – een van de zwaarst door corona getroffen gemeenten in Nederland – de afgelopen tijd te maken kregen. “Daarom zijn we in huis een parallel crisisteam gestart, dat bestaat uit collega’s die over de hele breedte van het sociaal domein kunnen schakelen, die weten hoe de keten werkt. En dan blijkt er veel mogelijk. Tablets voor mensen met psychische problemen? Binnen drie dagen geregeld.”
Minder stroperig
Op gemeentehuizen en stadskantoren in het hele land verdwenen schotten en formele en ingewikkelde procedures de afgelopen tijd als sneeuw voor de zon. “We voeren de meest revolutionaire maatregelen in, heel soepel, zonder las-tige discussies. Iedereen is overtuigd van de noodzaak en urgentie”, merkt Erik Verkade, teamleider maatschappij bij de gemeen-te Heerlen. Collega Cheryl Slüper, teamleider inkomen, ziet met verbazing hoe snel zaken nu geregeld kunnen worden. “Aan het begin van de crisis kwam er een vraag over huisuitzettingen. Na een middagje bellen met de woningcorporaties was het rond: geen uitzettingen tijdens de crisis, geen afsluiting van water en energie.” Minder bureaucratie, minder stroperigheid. Crisis maakt vloeibaar. Slüper kan er wel aan wennen. “We zijn als gemeenten eigenlijk heel goed in crisistijd. In een week tijd kon de Tozo online worden aangevraagd. De digitalisering heeft hierdoor echt een vlucht genomen. Ik wil dat ook voor de bijstand regelen.”
Naar de meeste kwetsbare groepen ging meteen veel tijd en energie uit. Verkade, ook lid van het crisiskernteam in Heerlen: “In situaties waarin fysiek contact door zorgaanbieders niet wenselijk werd geacht, kwam de zorg op sommige plaatsen onder druk te staan. We hebben daar snel online oplossingen voor gevonden. Maar voor een aantal cliënten moet dat niet te lang duren, bijvoorbeeld voor mensen die normaal gesproken naar de dagbesteding gaan. Zij moeten het nu met online contact doen, maar dat is niet hetzelfde. We hebben ook dagbesteding voor zwaar verslaafde mensen; zij redden het echt niet vijf maanden alleen. We moeten dus op zoek naar veilige alternatieven. Huiselijk geweld was meteen ook een van de grote zorgen. Terecht, zo is gebleken. We komen nu niet meer achter die voordeur, dus je weet niet wat daar gebeurt.”
Minder protocollen
In Amsterdam moest in razend tempo onderdak geregeld worden voor de ruim zeshonderd dak- en thuis-lozen. ‘Blijf thuis’ was voor deze groep een nogal pijnlijk advies. Grote sporthallen werden tot opvang omgetoverd. Ook de zorgen over de kwetsbare en onbereikbare kinderen waren groot, vertelt Duco Stuurman, directeur sociaal domein. “In overleg met onderwijs, zorg en leerplichtambtenaren zijn kinderen opgespoord. De helft van hen hebben we weer op school gekregen.” Daarnaast zijn 6.000 laptops afgeleverd bij Amsterdamse scholen en 700 wi-fi-hotspots geregeld om de overgang van ‘face-to-face’ naar digitaal onderwijs zo goed mogelijk te ondersteunen. En dan waren er natuurlijk al die Tozo-aanvragen van zzp’ers. Maar liefst 40.000 zelfstandig ondernemers in Amsterdam deden een informatieaanvraag. “We hadden eind april al 26.000 voorschotten verstrekt. Ongelofelijke aantallen.”
Stuurman weet hoeveel werk er de afgelopen tijd op de stadskantoren is verzet. Hoeveel uren er zijn gemaakt, hoeveel dynamiek en creativiteit de crisis losmaakt. “De korte lijntjes in de stad betalen zich nu uit. Er wordt meer opgavegericht gewerkt. Minder protocollen, minder rechtmatigheidsprocedures.”
Meer mens
Ontschotten, opgavegericht werken, de menselijke maat. Werken volgens de bedoeling. Omgekeerd denken. Het zijn thema’s waarover al lang en veel wordt gesproken in het soci-aal domein. “En nu gebeurt het”, stelt Stuurman. “We vertrouwen heel erg op de professionals in de stad. Hoe kunnen we hen zo goed mogelijk faciliteren? Hoe zorgen we voor snelle kennisdeling? Als de ene school iets slims heeft bedacht, zorgen we dat die goede aanpak snel bij de andere scholen terechtkomt.” Dit moeten we straks behouden, klinkt het al wekenlang overal in het land. Stuurman: “Mensen weten elkaar nu versneld te vinden. Wanneer je samen een crisis meemaakt, ontstaat er een band voor het leven. Dat zie ik gebeuren. Richtlijnen en procedures zijn wat minder relevant. Hulpverleners bekijken met elkaar hoe ze de hulp voor die ene mevrouw kunnen regelen. Meer samen, minder individu en bedrijf. Een herwaardering van de menselijke relatie, als we dat nu eens kunnen vasthouden, in ons werk en in onze dienstverlening. Dat zou een mooie opbrengst zijn.”
Meer contact
Ook in Uden doen ze belangrijke inzichten op. Programmamanager Van der Hoek: “Ik zie echt de toegevoegde waarde van het wijkgericht werken. Omdat we daarmee al eerder druk bezig waren, hebben we de meeste kwetsbare mensen en kin-deren nu in beeld. Dat is winst. Ontmoeting was al een essentieel uitgangspunt van ons beleid. Van eenzaamheid wisten we dat het een bron is van zorgkosten; sociaal isolement blijkt nu voor heel veel mensen funest.”
Van der Hoek denkt – ook op regionaal niveau – al na over de volgende periode. De periode na corona, ook wel de nafase genoemd. “We krijgen hier in Brabant te maken met een grote nasleep van mensen die door rouw en andere life events het overzicht kwijt zijn en de regie verliezen. Een van mijn collega’s had zeven begrafenissen in veertien dagen tijd. Dat is onvoorstelbaar. En dan ook nog zonder een arm om je schouder.” Voor kwetsbare inwoners die ook nog hun baan zijn kwijtgeraakt of met andere problemen kampen, moet er hulp klaar staan,vindt Van der Hoek. “Die vraag moeten we snel boven tafel krijgen. Contact, contact, contact. Daar gaat het om. Mensen in beeld krijgen én houden. We moeten het volledige arsenaal aan ontmoeting, begeleiding en ondersteuning paraat hebben. Dat zijn we nu aan het voorbereiden, met alle ketenpartners. En ondertussen houden we ook de gezondheid – zowel fysiek als mentaal – van onze eigen mensen goed in de gaten.” Over de economische gevolgen en aankomende bezuinigingen maakt Van der Hoek zich op dit moment minder zorgen. “We geven als gemeenten op bepaalde posten nu minder geld uit, zoals aan de energiekosten voor onze panden. Natuurlijk krijgt de economie een klap. Maar groeicijfers zijn niet hetzelfde als kwaliteit van leven. Er zijn mensen die nu alleen sterven. Ik hoop dat we ons dat realiseren.”
Blik op de toekomst
De crisis legt de kwetsbaarheden van de samenleving bloot. In Heerlen maakt Cheryl Slüper zich zorgen over de ondernemers die het water tot de lippen staat en over de flexwerkers met een nulurencontract. Hoe lang kunnen zij het – ondanks de regelingen – volhouden? Ze ziet ook met pijn in de buik het aantal bijstandsaanvragen in razend tempo oplopen en denkt aan jonge flexwerkers met een nulurencontract die geen recht op WW hebben. Ze vreest een nieuwe golf aanvragen eind mei, begin juni, als de kortdurende WW afloopt en ook deze groep een beroep moet doen op de bijstand.
Collega Verkade is bezorgd over de kwetsbare mensen die de gemeente nog niet in het vizier heeft, voor wie deze periode van afzondering het laatste duwtje is. Maar hoe ernstig de problemen ook zijn, corona zal de samenleving op termijn niet fundamenteel veranderen, denkt hij. “Als we een klein beetje vasthouden van de samenwerking en de flexibiliteit, dan ben ik al blij. Maar mensen vergeten snel. En dan is het weer business as usual.” De teamleider is beducht voor de financiële consequenties. Al die regelingen, alle overheidsteun, al die extra miljarden euro’s. “Gemeenten, ondernemers, de hele samenleving krijgt straks de rekening gepresenteerd. We zijn hier in Heerlen al bezig om de meerkosten in beeld te bren-gen. Dat zijn ongekende bedragen. Wat krijgen we straks vergoed, wat niet? Het zullen voor langere tijd magere jaren worden.”
Grootste pijn
Ook in Amsterdam wordt er hier en daar ongerust vooruitgekeken. Stuurman hoopt dat er – na alle nadruk op acute zorg en de economische gevolgen – meer aandacht uitgaat naar de sociaal-maatschappelijke effecten. De crisis vergroot een aantal bekende problemen. “De economische crisis die nu volgt, raakt mensen met laagbetaalde flexbanen het hardst. De achterstanden in het onderwijs lopen verder op. Neem de eindtoets in groep 8 die dit jaar niet doorgaat: we weten dat juist kinderen in achterstandsposities hierop vaak hoger scoren dan het advies van de leerkracht. De meeste kwetsbare groepen houden het langst last van de coronacrisis. Bij hen zit de grootste pijn. Daar moeten we in ons beleid rekening mee houden.”
In alle gemeenten worden de inzichten van de afgelopen tijd al vertaald naar lokaal beleid. Stuurman: “We werken momenteel aan drie toekomstscenario’s. Daarin staan we niet alleen stil bij de ge-volgen van de coronacrisis – hoe hard zijn we geraakt? –, maar stellen we onszelf ook opnieuw de vraag: wat voor stad willen we zijn, wat vinden we belangrijk? We betrekken hier ook wetenschappers en andere experts bij. Dit zijn vragen die door corona veel meer betekenis hebben gekregen.”
‘Laat ons niet alleen in crisistijd goede oplossingen bedenken’
Gemeenten in Nederland pakken tijdens de coronacrisis hun rol en hopen vurig dat zij dit vertrouwen ook straks behouden. Wat vragen Heerlen, Amsterdam en Uden van het Rijk?
Heerlen
Verantwoordelijkheid: geef gemeenten de verantwoordelijkheid om de gedecentraliseerde taken op hun eigen manier uit te voeren, rekening houdend met de couleur locale. Hiervoor is een toereikend budget nood-zakelijk: niet te veel en niet te weinig, maar genoeg. Standvastigheid: laat gemeenten hun rol pakken en neem geen taken terug als de uitkomst van de uitvoering anders is dan de landelijke politiek voor ogen heeft. Vertrouwen: niet alleen in tijden van crisis kunnen gemeenten voor goede oplossingen zorgen; dat lukt ons ook onder ‘normale’ omstandigheden.
Uden
Ruimte voor maatwerk: blijf oog houden voor de sociaalmaatschappelij-ke gevolgen van deze crisis. Het is uiteraard belangrijk om te voorkomen dat de zorg overbelast raakt door ongecontroleerde besmettingen, maar geef gemeenten de ruimte voor maatwerk in de uitvoering. Denk aan de gevolgen van eenzaamheid voor ouderen. De goede bedoelingen wijken sterk af van de werkelijke ervaringen. Daarbij komt dat kwetsbare inwo-ners het zelfbeschikkingsrecht wordt ontnomen. Van hogerhand wordt besloten wat goed is voor deze mensen.
Amsterdam
Financiële maatregelen: zorg voor een goede regeling voor flexwerkers en studenten die hun baan verliezen en nu tussen wal en schip vallen. Er zijn ook (financiële) maatregelen in het onderwijs nodig om te voorkomen dat de kansenongelijkheid onder kinderen toeneemt. Achterstanden moe-ten zo snel mogelijk worden ingehaald. Financiële compensatie: kom gemeenten financieel tegemoet voor de sterk stijgende instroom in de bijstand. Herziening arbeidsmarkt: de coronacrisis laat zien dat we de arbeids-markt fundamenteel moeten herzien, zoals ook de commissie-Borstlap recent heeft geadviseerd. Flexwerkers en zzp’ers zijn te kwetsbaar. Het re-integratiebudget moet structureel omhoog. Aandacht voor armoede en schulden: de gevolgen op het gebied van armoede en schulden worden met vertraging verwacht, daar moeten we alert op zijn. Zo moet de vermogensnorm omhoog, zodat gemeenten meer beleidsvrijheid hebben om lokale belastingen kwijt te schelden voor mensen met een laag inkomen.
